Sercem muzealnictwa regionu jest bez wątpienia Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, mieszczące się w XIV-wiecznym gotyckim zamku kapituły warmińskiej. Ta imponująca ceglana budowla, będąca jednym z najlepiej zachowanych zamków gotyckich w Polsce, kryje w swoich murach prawdziwe skarby. Spacerując po komnatach, można podziwiać unikatowe kolekcje rzeźby gotyckiej, malarstwa religijnego Warmii, portretu holenderskiego oraz wyrobów konwisarskich i ludwisarskich. Szczególnie cenna jest kolekcja grafiki współczesnej, przyciągająca miłośników sztuki z całego kraju.

Historia muzeum sięga lipca 1921 roku, kiedy to otwarto pierwsze muzeum w Olsztynie, jednak oficjalną datą założenia Muzeum Warmii i Mazur jest 29 marca 1945 roku. To właśnie wtedy Hieronim Skurpski, wybitny malarz i działacz kulturalny, przybył do Olsztyna z misją ratowania i zabezpieczania dóbr kultury po wojennej zawierusze. Dzięki jego staraniom udało się ocalić wiele bezcennych zabytków, które dziś stanowią trzon kolekcji.

Niewiele osób wie, że w murach olsztyńskiego zamku pracował sam Mikołaj Kopernik, pełniący funkcję administratora dóbr kapituły warmińskiej w latach 1516-1521. To właśnie tutaj wielki astronom przeprowadził część swoich obserwacji i badań, a na ścianie krużganka można zobaczyć wykonaną przez niego tablicę astronomiczną służącą do wyznaczania równonocy. Ten unikatowy eksponat to prawdziwa perełka na skalę światową, przyciągająca miłośników astronomii i historii nauki.

Drugim zamkowym muzeum, które zachwyca swoim majestatem, jest Muzeum Warmińskie w Lidzbarku Warmińskim, mieszczące się w dawnej rezydencji biskupów warmińskich. Ten monumentalny gotycki kompleks, uznawany za jeden z najcenniejszych zabytków architektury gotyckiej w Polsce, przez stulecia był centrum administracyjnym i kulturalnym Warmii. Zwiedzając muzeum, można podziwiać eksponaty związane z wybitnymi mieszkańcami zamku, wśród których szczególne miejsce zajmuje Ignacy Krasicki - poeta, bajkopisarz i biskup warmiński, nazywany 'księciem poetów polskich'.

Lidzbarski zamek to miejsce, gdzie historia przeplata się z legendą. Według miejscowych podań, w podziemiach rezydencji ukryto skarby biskupów, a w zamkowych lochach do dziś błąkają się duchy dawnych mieszkańców. Jedną z najbardziej fascynujących opowieści jest legenda o Białej Damie - duchu pięknej dziewczyny, która zakochała się w biskupie i za karę została zamurowana żywcem w zamkowych murach. Podobno w bezksiężycowe noce można usłyszeć jej płacz i zobaczyć białą postać przechadzającą się po krużgankach.

Warto podkreślić, że oba zamkowe muzea oferują nie tylko bogate kolekcje eksponatów, ale również możliwość uczestniczenia w warsztatach edukacyjnych, lekcjach muzealnych i wydarzeniach kulturalnych. Muzeum w Olsztynie organizuje cykliczne koncerty muzyki dawnej, podczas których można usłyszeć utwory wykonywane na historycznych instrumentach, a lidzbarski zamek słynie z turniejów rycerskich i rekonstrukcji historycznych, przybliżających życie codzienne w średniowieczu.

Warmia i Mazury to nie tylko bogata historia, ale również unikalna przyroda, której tajemnice odkrywa przed nami Muzeum Przyrody w Olsztynie. Ta niezwykła placówka, będąca oddziałem Muzeum Warmii i Mazur, mieści się w secesyjnym pałacyku z końca XIX wieku przy ulicy Metalowej. Budynek sam w sobie stanowi perełkę architektoniczną, a jego wnętrza kryją fascynujące zbiory zoologiczne, botaniczne i geologiczne, liczące około 18 900 eksponatów.

Stała wystawa 'Zwierzęta Warmii i Mazur' pozwala poznać bogactwo fauny regionu - od majestatycznych łosi i żubrów, po rzadkie gatunki ptaków wodnych zamieszkujących mazurskie jeziora. Szczególnie interesująca jest ekspozycja poświęcona Królowi Sielawie - legendarnej rybie, która według miejscowych podań była największą i najmądrzejszą rybą w mazurskich wodach. Legenda głosi, że rybacy, którzy złapali Króla Sielaw, obiecali mu wolność w zamian za zawsze pełne sieci. Ta opowieść, przekazywana z pokolenia na pokolenie, stała się częścią lokalnego folkloru i tożsamości mieszkańców Mazur.

Przenosząc się z królestwa przyrody do świata ludzkiej kultury, nie sposób pominąć Muzeum Budownictwa Ludowego - Parku Etnograficznego w Olsztynku. Ten rozległy skansen, zajmujący powierzchnię 94 hektarów, to prawdziwa podróż w czasie do dawnej wsi warmińskiej i mazurskiej. Na terenie muzeum zgromadzono kilkadziesiąt obiektów architektury drewnianej z XVIII, XIX i początku XX wieku - chałupy, wiatraki, kuźnie, karczmy i budynki gospodarcze, które zostały przeniesione z różnych zakątków regionu.

Wędrując wśród zabytkowych chat, można nie tylko podziwiać kunszt dawnych cieśli, ale również poznać codzienne życie mieszkańców wsi - ich zajęcia, zwyczaje i wierzenia. W sezonie letnim skansen tętni życiem - w chatach rozpalane są ognie, rzemieślnicy prezentują dawne techniki wytwarzania przedmiotów codziennego użytku, a w powietrzu unosi się zapach chleba pieczonego według tradycyjnych receptur. To miejsce, gdzie historia ożywa na naszych oczach, pozwalając doświadczyć atmosfery minionych wieków.

Zupełnie inny charakter ma Muzeum Sprzętu Wojskowego w Mrągowie, które przyciąga miłośników militariów i historii wojskowości. Ta stosunkowo młoda placówka, założona z inicjatywy pasjonatów, prezentuje imponującą kolekcję pojazdów wojskowych, broni, mundurów i wyposażenia armii z różnych okresów historycznych. Szczególnie cenne są eksponaty związane z II wojną światową i okresem zimnej wojny, w tym radzieckie czołgi, transportery opancerzone i artyleria.

Muzeum w Mrągowie, mieszczące się przy ulicy Ratuszowej 5, stanowi doskonałe uzupełnienie oferty kulturalnej miasta. Ta kameralna placówka, działająca od 1970 roku, prezentuje historię i kulturę Mrągowa oraz okolic. Szczególnie interesująca jest ekspozycja poświęcona wielokulturowemu dziedzictwu regionu, w którym przez wieki współistniały różne grupy etniczne i religijne - Polacy, Niemcy, Mazurzy i Warmiacy. Wśród eksponatów można znaleźć przedmioty codziennego użytku, stroje ludowe, narzędzia rolnicze oraz dokumenty i fotografie ilustrujące przemiany społeczne i kulturowe zachodzące na przestrzeni wieków.

Na uwagę zasługuje również Muzeum Mazurskie w Owczarni, położone w malowniczej wsi niedaleko Kętrzyna. Ta niewielka, ale niezwykle klimatyczna placówka mieści się w dawnym budynku szkolnym i prezentuje życie codzienne mieszkańców mazurskiej wsi. Wśród eksponatów znajdują się meble, narzędzia rolnicze, przedmioty gospodarstwa domowego oraz bogata kolekcja rękodzieła ludowego. Szczególnie cenne są zbiory tkanin i haftów mazurskich, które zachwycają precyzją wykonania i bogactwem wzorów.

Dopełnieniem muzealnej mozaiki Warmii i Mazur są mniejsze placówki, które choć nie mogą konkurować wielkością z flagowymi muzeami regionu, oferują unikatowe spojrzenie na lokalną historię i kulturę. Jednym z takich miejsc jest Muzeum Ziemi Piskiej, mieszczące się w zabytkowym budynku przy ulicy Ignacego Daszyńskiego 7 w Piszu. Ta niewielka, ale niezwykle bogata w zbiory placówka, dokumentuje dzieje miasta i okolic od czasów najdawniejszych po współczesność.

Muzeum Ziemi Piskiej zostało założone w 1969 roku z inicjatywy lokalnych miłośników historii, którzy przez lata gromadzili pamiątki związane z regionem. Dziś można tu podziwiać eksponaty archeologiczne, etnograficzne, historyczne i przyrodnicze, które tworzą fascynującą opowieść o Puszczy Piskiej i jej mieszkańcach. Szczególnie cenna jest kolekcja dokumentów i fotografii ilustrujących skomplikowane losy tego pogranicznego terenu, który wielokrotnie zmieniał przynależność państwową.

Jednym z najbardziej intrygujących eksponatów jest tzw. 'skarb z Jeży' - zespół srebrnych monet z XVI i XVII wieku, odkryty przypadkowo podczas prac polowych. Ten numizmatyczny skarb, ukryty prawdopodobnie w czasie wojen szwedzkich, stanowi nie tylko cenne źródło wiedzy dla historyków, ale również przypomina o burzliwej przeszłości regionu, naznaczonej wojnami i konfliktami.

Warto wspomnieć również o lokalnych legendach, które stanowią niematerialne dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur. Jedną z najbardziej fascynujących jest opowieść o Jeziorach Mazurskich, według której powstały one z łez Bel i Dany, którzy zostali pochłonięci przez wody. Inna legenda mówi o Mamrze, która przemieniła się w jezioro wraz ze swoim ukochanym. Te opowieści, przekazywane z pokolenia na pokolenie, nie tylko pobudzają wyobraźnię, ale również pomagają zrozumieć, jak dawni mieszkańcy regionu postrzegali otaczający ich świat.

Porównując ofertę muzealną Warmii i Mazur, warto zwrócić uwagę na różnorodność tematyczną i cenową poszczególnych placówek. Muzea zamkowe w Olsztynie i Lidzbarku Warmińskim oferują najbogatsze kolekcje i najszerszą ofertę edukacyjną, ale też bilety wstępu należą tu do najdroższych (ceny w przedziale średnim). Skansen w Olsztynku wymaga więcej czasu na zwiedzanie ze względu na rozległy teren, ale daje możliwość obcowania z autentyczną architekturą ludową w naturalnym otoczeniu (ceny w przedziale średnim). Muzea lokalne, jak placówki w Mrągowie, Piszu czy Owczarni, oferują bardziej kameralne doświadczenie i często niższe ceny biletów (przedział tani), ale ich zbiory są bardziej wyspecjalizowane i koncentrują się głównie na historii lokalnej.

Dla rodzin z dziećmi najbardziej atrakcyjne będą zapewne Muzeum Przyrody w Olsztynie, gdzie najmłodsi mogą poznawać świat fauny i flory poprzez interaktywne ekspozycje, oraz skansen w Olsztynku, gdzie regularnie organizowane są warsztaty rzemiosła tradycyjnego i pokazy dawnych technik wytwarzania. Miłośnicy militariów powinni skierować swoje kroki do Muzeum Sprzętu Wojskowego w Mrągowie, a pasjonaci historii i sztuki znajdą najwięcej interesujących eksponatów w muzeach zamkowych.

Niezależnie od indywidualnych zainteresowań, każde z ośmiu przedstawionych muzeów oferuje unikatowe doświadczenie i pozwala lepiej zrozumieć bogactwo kulturowe i przyrodnicze Warmii i Mazur. Te placówki, często prowadzone przez pasjonatów i lokalnych miłośników historii, pełnią niezwykle ważną rolę w zachowaniu dziedzictwa regionu i kształtowaniu tożsamości jego mieszkańców. Są nie tylko strażnikami pamięci, ale również żywymi centrami kultury, gdzie przeszłość spotyka się z teraźniejszością, tworząc fascynującą opowieść o krainie tysiąca jezior i jej mieszkańcach.