Zamek Biskupów Warmińskich w Lidzbarku Warmińskim to bez wątpienia najwspanialszy przykład średniowiecznej architektury świeckiej w północnej Polsce. Ta gotycka rezydencja, budowana w latach 1350-1401, pełniła funkcję siedziby biskupów warmińskich przez ponad pięć stuleci, od 1243 do 1794 roku. Zamek w Lidzbarku to nie tylko imponująca twierdza, ale także ważne centrum kulturalne, gdzie przebywali wybitni humaniści, w tym najsłynniejszy z nich – Mikołaj Kopernik, który mieszkał tu w latach 1503-1510 jako sekretarz i lekarz swojego wuja, biskupa Łukasza Watzenrode. Czworoboczna budowla z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym krużgankami zachwyca doskonałymi proporcjami i bogactwem detali architektonicznych. Szczególnie warto zwrócić uwagę na wspaniałe sklepienia gwiaździste w komnatach biskupich oraz kaplicę zamkową z oryginalnymi polichromiami. Zamek przeszedł transformację z obiektu czysto obronnego w renesansową rezydencję, co doskonale widać w eleganckich wnętrzach pałacu biskupiego.

Zupełnie inny charakter ma Zamek Krzyżacki w Olsztynku, który choć mniejszy, kryje w sobie fascynującą historię pogranicza. Wzniesiony w XIV wieku jako siedziba komtura krzyżackiego, stanowił ważny punkt strategiczny na szlaku między Olsztynem a Ostródą. Zamek w Olsztynku wyróżnia się nietypowym układem przestrzennym – zamiast klasycznego czworoboku, ma kształt nieregularny, dostosowany do ukształtowania terenu. Jego masywne mury z czerwonej cegły, charakterystyczne dla budownictwa krzyżackiego, skrywają wiele tajemnic. Według lokalnych podań, pod zamkiem istnieją rozległe podziemia i tunele, które miały służyć jako drogi ucieczki w czasie oblężenia. Choć zamek ucierpiał podczas wojen polsko-krzyżackich, a później został częściowo przebudowany, wciąż można podziwiać jego surowe piękno i potęgę.

Zamek krzyżacki w Nidzicy to z kolei jeden z najlepiej zachowanych zamków krzyżackich w Polsce, imponujący swoimi rozmiarami i monumentalną bryłą. Wzniesiony w latach 1370-1400, pełnił funkcję strażnicy granicznej między państwem zakonnym a Mazowszem. Jego charakterystyczną cechą są dwie potężne wieże od strony południowej oraz rozległy dziedziniec. Zamek w Nidzicy słynie z tragicznej legendy o pięknej Baszcie, córce komtura, która zakochała się w polskim rycerzu. Gdy ojciec dowiedział się o tym romansie, kazał zamurować dziewczynę żywcem w jednej z wież. Podobno w bezksiężycowe noce można usłyszeć jej płacz i jęki. Zamek przetrwał wiele wojen i kataklizmów, w tym pożar w 1784 roku, po którym został odbudowany. Dziś mieści muzeum z bogatą kolekcją eksponatów związanych z historią regionu oraz wystawą narzędzi tortur, przypominającą o mrocznych kartach średniowiecznego sądownictwa.

Zamek krzyżacki w Kętrzynie, wzniesiony w latach 1359-1370, to kolejna perła architektury gotyckiej w regionie. Ta potężna twierdza była nie tylko siedzibą prokuratora krzyżackiego, ale także ważnym punktem militarnym. Zamek w Kętrzynie zapisał się w historii niezwykłym wydarzeniem – podczas wojny trzynastoletniej miejscowi szewcy zamordowali tu krzyżackiego prokuratora Wolfganga Sauera, co stało się symbolem buntu przeciwko władzy Zakonu. Budowla ma kształt regularnego czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem, a jej charakterystycznym elementem jest wysoka wieża, która służyła zarówno jako punkt obserwacyjny, jak i ostatni bastion obrony. Zamek przeszedł liczne rekonstrukcje, a obecnie mieści muzeum, bibliotekę i centrum kulturalne. W zbiorach muzealnych można podziwiać eksponaty związane z historią miasta i regionu, w tym unikalne artefakty z czasów pruskich i krzyżackich. Szczególnie interesująca jest kolekcja średniowiecznych militariów oraz wystawa poświęcona dawnym rzemiosłom.

Mniej znany, ale równie fascynujący jest Zamek krzyżacki w Barcianach, który stanowi doskonały przykład prowincjonalnej architektury obronnej Zakonu. Wzniesiony w latach 1377-1390, pełnił funkcję siedziby prokuratora i strażnicy granicznej. Zamek w Barcianach wyróżnia się na tle innych warowni krzyżackich swoim kompaktowym charakterem – wszystkie pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze zostały umieszczone w jednym, masywnym budynku. Choć zamek ucierpiał podczas wojen polsko-krzyżackich i został częściowo przebudowany w późniejszych wiekach, wciąż zachwyca surowym pięknem gotyckiej architektury. Według lokalnych legend, w podziemiach zamku ukryto skarby zakonne, których nigdy nie odnaleziono. Niektórzy twierdzą, że w bezksiężycowe noce można zobaczyć ducha krzyżackiego rycerza strzegącego ukrytych bogactw.

Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie mieści się w gotyckim zamku kapituły warmińskiej, wzniesionym w latach 1346-1353. Ten obiekt ma szczególne znaczenie historyczne, gdyż w latach 1516-1521 funkcję administratora olsztyńskiego komornictwa pełnił tu sam Mikołaj Kopernik. To właśnie w tym zamku wielki astronom prowadził obserwacje nieba i pracował nad swoim przełomowym dziełem 'O obrotach sfer niebieskich'. Na ścianie krużganka zachowała się wykonana przez niego tablica astronomiczna, służąca do wyznaczania równonocy wiosennej. Zamek w Olsztynie odegrał również ważną rolę podczas wojny polsko-krzyżackiej w 1521 roku, gdy Kopernik skutecznie przygotował obronę twierdzy przed atakiem wojsk zakonnych. Dziś w komnatach zamkowych można podziwiać bogate zbiory związane z historią i kulturą regionu, w tym unikalne eksponaty sztuki gotyckiej, rzemiosła artystycznego oraz pamiątki związane z Kopernikiem. Szczególnie cenna jest kolekcja gotyckich rzeźb sakralnych oraz średniowiecznych rękopisów.

Ruiny zamku w Szczytnie to miejsce owiane tajemnicą i legendami. Pierwotnie drewniany gród strażniczy, został w XIV wieku zastąpiony murowaną warownią krzyżacką. Zamek w Szczytnie był świadkiem wielu dramatycznych wydarzeń, w tym oblężenia podczas wielkiego powstania pruskiego w 1454 roku. Według lokalnych podań, w podziemiach zamku znajdowało się przejście prowadzące aż do oddalonego o kilkanaście kilometrów jeziora Sasek Wielki, którym rycerze zakonni mogli uciec w razie niebezpieczeństwa. Choć dziś z potężnej niegdyś twierdzy pozostały jedynie fragmenty murów, miejsce to wciąż emanuje niezwykłą atmosferą. Ruiny zamku stały się inspiracją dla Henryka Sienkiewicza, który umieścił tu część akcji swojej powieści 'Krzyżacy'. To właśnie w Szczytnie miał być więziony Jurand ze Spychowa, a jego córka Danusia miała tu umrzeć z rąk okrutnego komtura. Dziś teren zamku jest dostępny dla zwiedzających, a zachowane fragmenty murów pozwalają wyobrazić sobie dawną potęgę tej warowni.

Porównując wszystkie siedem zamków Warmii i Mazur, można zauważyć wyraźne różnice w ich architekturze, stanie zachowania i dostępności dla turystów. Najlepiej zachowany i najbardziej imponujący jest bez wątpienia Zamek Biskupów Warmińskich w Lidzbarku Warmińskim, który oferuje najbogatszą ekspozycję muzealną i najlepiej zachowane wnętrza. Jest to obiekt droższy w zwiedzaniu, ale wart każdej złotówki ze względu na swoją klasę i znaczenie historyczne. Zamki w Olsztynie i Nidzicy również są w bardzo dobrym stanie i oferują bogate ekspozycje muzealne w cenie średniej. Zamek w Kętrzynie, choć mniejszy, wyróżnia się ciekawą historią i dobrze zachowaną architekturą, a jego zwiedzanie jest tańsze niż w przypadku większych obiektów.

Z kolei zamki w Olsztynku i Barcianach, choć mniej znane i rzadziej odwiedzane przez turystów, oferują bardziej kameralne doświadczenie i możliwość spokojnego zwiedzania bez tłumów, co jest ich niewątpliwą zaletą. Są też najtańsze w zwiedzaniu. Ruiny zamku w Szczytnie, choć najmniej zachowane, mają swój niepowtarzalny urok i literackie konotacje, które przyciągają miłośników twórczości Sienkiewicza.

Pod względem dostępności, najlepiej prezentują się zamki w Olsztynie i Lidzbarku Warmińskim, które są przystosowane dla osób z niepełnosprawnościami i oferują materiały informacyjne w wielu językach. Zamki w Nidzicy i Kętrzynie również są stosunkowo dobrze dostępne, choć mogą stanowić pewne wyzwanie dla osób z ograniczoną mobilnością ze względu na liczne schody i wąskie przejścia. Obiekty w Olsztynku, Barcianach i Szczytnie są najmniej przystosowane dla osób z niepełnosprawnościami, co stanowi ich istotny minus.

Warto podkreślić, że każdy z opisanych zamków ma swój niepowtarzalny charakter i oferuje unikalne doświadczenia. Zamek w Lidzbarku zachwyca elegancją i bogactwem detali architektonicznych, zamek w Nidzicy imponuje potęgą i monumentalnością, zamek w Olsztynie przyciąga związkami z Kopernikiem, a ruiny w Szczytnie – literackimi konotacjami. Zamki w Kętrzynie, Olsztynku i Barcianach, choć mniej znane, kryją fascynujące historie i legendy, które czekają na odkrycie przez dociekliwych turystów. Niezależnie od tego, który z nich wybierzemy, każdy stanowi fascynującą lekcję historii i pozwala przenieść się w czasy, gdy te ziemie były areną dramatycznych wydarzeń kształtujących dzieje Polski i Europy.