Chełmskie Podziemia Kredowe to bez wątpienia jedna z najbardziej niezwykłych atrakcji nie tylko miasta, ale i całego regionu. Ten rozległy system korytarzy i komór wykutych w kredzie pod centrum miasta stanowi unikatowy zabytek techniki górniczej i świadectwo przedsiębiorczości dawnych mieszkańców Chełma.

Historia podziemi sięga XIII wieku, kiedy to rozpoczęto wydobywanie kredy na potrzeby budownictwa i rolnictwa. Przez stulecia sieć korytarzy rozrastała się, tworząc prawdziwy labirynt pod miastem. W czasach wojen podziemia służyły mieszkańcom jako schronienie przed najeźdźcami, a w okresie pokoju wykorzystywano je jako magazyny. Szczególnie intensywna eksploatacja miała miejsce w XVII i XVIII wieku, co doprowadziło do powstania rozległej sieci tuneli na kilku poziomach.

Dziś turyści mogą zwiedzać około 2 kilometrów udostępnionych korytarzy z łącznej długości szacowanej na ponad 15 kilometrów. Trasa turystyczna prowadzi przez najciekawsze fragmenty podziemi, gdzie można podziwiać komory wydobywcze, narzędzia górnicze oraz ślady pracy dawnych górników. Temperatura w podziemiach utrzymuje się na stałym poziomie około 9 stopni Celsjusza przez cały rok, co tworzy specyficzny mikroklimat.

Największą atrakcją podziemi jest legendarny Duch Bieluch - opiekun kredowych korytarzy. Według miejscowych podań, ten dobroduszny duszek w białej szacie pomaga zabłąkanym w labiryncie i strzeże ukrytych skarbów. Figura Bielucha jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli Chełma, a spotkanie z nim stanowi kulminacyjny punkt wycieczki po podziemiach. Ta lokalna legenda doskonale wpisuje się w folklor miasta, które w żydowskiej tradycji humorystycznej znane było jako 'legendarna stolica głupoty', co uwiecznił w swoich opowiadaniach noblista Isaac Bashevis Singer.

Zwiedzanie podziemi odbywa się wyłącznie z przewodnikiem, który nie tylko dba o bezpieczeństwo turystów, ale także barwnie opowiada o historii tego miejsca, przytaczając liczne anegdoty i legendy. Dla najmłodszych przygotowano specjalne trasy z elementami zabawy i edukacji, co sprawia, że podziemia są doskonałym miejscem na rodzinną wycieczkę.

Warto podkreślić, że chełmskie podziemia kredowe są jedynym tego typu obiektem w Europie udostępnionym do zwiedzania, co czyni je naprawdę wyjątkową atrakcją. Ich unikatowy charakter doceniono w 2019 roku, wpisując je na listę Pomników Historii, co dodatkowo podkreśla ich wartość historyczną i kulturową.

Górująca nad miastem Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny to jeden z najważniejszych zabytków Chełma, którego historia odzwierciedla skomplikowane dzieje tego pogranicznego regionu. Ta majestatyczna świątynia, usytuowana na Górze Chełmskiej, jest nie tylko obiektem sakralnym, ale także symbolem wielokulturowego dziedzictwa miasta.

Początki świątyni sięgają XIII wieku, kiedy to książę Daniel Halicki, władca Rusi Halicko-Wołyńskiej, uczynił Chełm stolicą swojego księstwa i wzniósł tu prawosławną cerkiew. Po przyłączeniu tych ziem do Korony Polskiej w XIV wieku, świątynia przechodziła zmienne koleje losu, będąc na przemian cerkwią prawosławną, unicką i ostatecznie kościołem rzymskokatolickim. Ta religijna metamorfoza doskonale ilustruje historię regionu, gdzie przez wieki krzyżowały się wpływy wschodnie i zachodnie.

Obecny kształt bazyliki to efekt przebudowy z XVIII wieku, kiedy to nadano jej barokowy charakter. Fasada świątyni zachwyca harmonijnymi proporcjami i bogatym detalem architektonicznym. Wnętrze kościoła kryje prawdziwe skarby sztuki sakralnej, wśród których na szczególną uwagę zasługuje słynąca z cudów ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Ten cenny zabytek, będący kopią oryginalnej ikony wywiezionej do Rosji w XIX wieku, jest otaczany szczególną czcią przez wiernych.

We wnętrzu bazyliki można podziwiać również barokowe ołtarze, ambonę oraz cenne obrazy i rzeźby. Szczególnie interesujące są zachowane fragmenty pierwotnej świątyni bizantyjskiej, które świadczą o długiej i złożonej historii tego miejsca. Podziemia kościoła kryją krypty, w których spoczywają szczątki dostojników kościelnych i świeckich.

Z bazyliką wiąże się wiele lokalnych legend i podań. Jedna z nich mówi o tajemniczym tunelu łączącym świątynię z Podziemiami Kredowymi, którym w czasach wojen i najazdów uciekali mieszkańcy miasta. Inna opowiada o cudownym ocaleniu ikony Matki Boskiej Chełmskiej podczas licznych pożarów i najazdów, co miało być dowodem szczególnej opieki Maryi nad miastem.

W 1988 roku papież Jan Paweł II nadał kościołowi tytuł bazyliki mniejszej, podkreślając jego znaczenie dla historii Kościoła w Polsce. Dziś świątynia pełni nie tylko funkcje religijne, ale jest także ważnym punktem na turystycznej mapie miasta. Z tarasu widokowego przy bazylice rozciąga się malownicza panorama Chełma i okolic, co czyni to miejsce jeszcze bardziej atrakcyjnym dla odwiedzających.

Bazylika Narodzenia NMP to nie tylko zabytek architektury, ale przede wszystkim żywe świadectwo burzliwej historii miasta, w którym przez wieki spotykały się różne kultury, religie i tradycje. Jej mury pamiętają czasy, gdy Chełm był stolicą księstwa, ważnym ośrodkiem religijnym i kulturalnym, a także miejscem dramatycznych wydarzeń historycznych, które kształtowały losy tego regionu.

Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza to prawdziwa skarbnica wiedzy o regionie, gdzie historia, sztuka i natura spotykają się pod jednym dachem. Instytucja ta, mieszcząca się w zabytkowym budynku przy ulicy Lubelskiej, oferuje zwiedzającym fascynującą podróż przez dzieje Chełma i okolic, od czasów najdawniejszych po współczesność.

Muzeum zostało założone w 1919 roku z inicjatywy lokalnych działaczy kulturalnych, a jego patronem jest Wiktor Ambroziewicz - pedagog i społecznik, który wniósł ogromny wkład w rozwój oświaty i kultury w regionie. Przez lata instytucja gromadziła eksponaty związane z historią, archeologią, etnografią i sztuką Ziemi Chełmskiej, tworząc imponującą kolekcję, która dziś liczy ponad 20 tysięcy obiektów.

Zwiedzający mogą podziwiać bogate zbiory archeologiczne, dokumentujące osadnictwo na tych terenach od epoki kamienia po średniowiecze. Szczególnie cenne są artefakty związane z kulturą gotycką i wczesnośredniowiecznym grodem na Górze Chełmskiej. Dział historyczny prezentuje dokumenty, fotografie i pamiątki ilustrujące dzieje miasta od czasów, gdy było ono stolicą księstwa halicko-włodzimierskiego, przez okres Rzeczypospolitej Obojga Narodów, rozbiory, aż po dramatyczne wydarzenia II wojny światowej, kiedy to Chełm przez krótki czas pełnił rolę nieformalnej stolicy Polski.

Na szczególną uwagę zasługuje kolekcja sztuki, obejmująca dzieła artystów związanych z regionem, w tym prace Władysława Uklei - wybitnego malarza pochodzącego z Chełma. Muzeum posiada również bogatą kolekcję ikon, odzwierciedlającą wielokulturowy charakter tego pogranicznego obszaru, gdzie przez wieki krzyżowały się wpływy wschodnie i zachodnie.

Dział etnograficzny przybliża zwiedzającym tradycyjną kulturę ludową regionu, prezentując stroje, narzędzia, sprzęty domowe i rękodzieło. Ekspozycja ta pozwala lepiej zrozumieć, jak żyli dawni mieszkańcy Chełmszczyzny, jakie były ich zwyczaje, wierzenia i codzienne zajęcia.

Muzeum organizuje również wystawy czasowe, warsztaty edukacyjne, lekcje muzealne i inne wydarzenia kulturalne, które przyciągają zarówno mieszkańców, jak i turystów. Dzięki nowoczesnym formom prezentacji i interaktywnym elementom ekspozycji, instytucja ta skutecznie łączy funkcje edukacyjne z rozrywką, oferując atrakcyjną propozycję dla zwiedzających w każdym wieku.

Nieopodal muzeum znajduje się Plac dr. Edwarda Łuczkowskiego - serce historycznego Chełma i jeden z najważniejszych punktów na mapie miasta. Ten urokliwy rynek, otoczony zabytkowymi kamienicami, stanowi centrum życia społecznego i kulturalnego Chełma. Nazwa placu upamiętnia dr. Edwarda Łuczkowskiego - lekarza, społecznika i patriotę, który w okresie międzywojennym pełnił funkcję burmistrza miasta i przyczynił się do jego rozwoju.

Plac Łuczkowskiego to miejsce, gdzie odbywają się najważniejsze wydarzenia kulturalne i rozrywkowe w mieście, od koncertów i festiwali po jarmarki i kiermasze. W letnie wieczory plac tętni życiem, przyciągając mieszkańców i turystów do licznych kawiarni i restauracji. Zimą natomiast staje się on miejscem świątecznych iluminacji i bożonarodzeniowego jarmarku.

Z placem wiąże się wiele lokalnych anegdot i opowieści, w tym te nawiązujące do słynnych 'mędrców z Chełma' - bohaterów żydowskiego humoru, którzy mieli zamieszkiwać to miasto. Według jednej z takich historii, chełmscy mędrcy postanowili kiedyś przenieść studnię z rynku w bardziej dogodne miejsce, znacząc jej lokalizację czerwoną chustą - pomysł okazał się niezbyt skuteczny, gdy wiatr porwał chustę. Te humorystyczne opowieści, uwiecznione przez Isaaca Bashevisa Singera, stały się częścią kulturowego dziedzictwa miasta i przypominają o jego bogatej żydowskiej przeszłości.

Zarówno Muzeum Ziemi Chełmskiej, jak i Plac Łuczkowskiego stanowią obowiązkowe punkty na trasie każdego turysty odwiedzającego Chełm. Te dwa miejsca, położone w sercu historycznego centrum, pozwalają lepiej zrozumieć i docenić bogatą, wielokulturową historię tego fascynującego miasta na pograniczu kultur.