Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie to prawdziwa perła etnograficzna regionu, gdzie przeszłość ożywa wśród drewnianych chat i wiatraków. Ten rozległy skansen zajmuje powierzchnię ponad 30 hektarów, prezentując autentyczne budynki przeniesione z różnych zakątków Podlasia. Spacerując między zagrodami, można dosłownie przenieść się w czasie do XIX i początku XX wieku. Szczególnie cenny jest budynek inwentarski z Bryk pochodzący z około 1900 roku oraz podobny obiekt z Karczmisk z 1925 roku – oba stanowią doskonałe przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego tego regionu.

Muzeum słynie z organizacji wyjątkowych wydarzeń sezonowych. Jednym z najbardziej fascynujących jest coroczny pokaz tworzenia kraszanek i pisanek, który odbywa się przed Wielkanocą. Według lokalnych podań, pisanki miały magiczną moc odpędzania złych duchów i zapewniania urodzaju. Mieszkańcy Podlasia wierzyli, że zakopanie pisanki pod progiem domu chroni przed nieszczęściami, a wrzucenie skorupek do rzeki zapewnia obfite plony. Te wierzenia przetrwały w formie warsztatów, podczas których można poznać tradycyjne techniki zdobienia jaj wielkanocnych.

Ciekawostką jest również wystawa fotografii Włodzimierza Puchalskiego, wybitnego przyrodnika i fotografa, który uwiecznił na swoich zdjęciach nie tylko przyrodę, ale także etnograficzne aspekty życia na Podlasiu. Jego prace stanowią bezcenne świadectwo kultury, która powoli odchodzi w zapomnienie.

Z kolei Muzeum Podlaskie w Białymstoku, mieszczące się w zabytkowym ratuszu na Rynku Kościuszki, to centralna instytucja muzealna regionu. Budynek sam w sobie jest zabytkiem – pochodzi z XVIII wieku i został wzniesiony w stylu późnobarokowym z elementami klasycystycznymi. Według lokalnych przekazów, podczas budowy ratusza wmurowano w jego fundamenty srebrną monetę, co miało zapewnić miastu dobrobyt. Muzeum prezentuje bogate zbiory archeologiczne, etnograficzne oraz sztukę dawną i współczesną związaną z regionem.

Wyjątkowym eksponatem jest kolekcja sreber z XVII i XVIII wieku, w tym słynny puchar cechu szewców z 1672 roku, zdobiony misternymi grawerunkami przedstawiającymi sceny z życia rzemieślników. Z muzeum wiąże się również legenda o duchu dawnego burmistrza, który podobno pojawia się w noce pełni księżyca, sprawdzając, czy miasto jest dobrze zarządzane. Ekspozycja stała przybliża historię miasta i regionu od czasów najdawniejszych po współczesność, ukazując wielokulturowy charakter Podlasia, gdzie przez wieki współistniały różne narodowości, religie i tradycje.

Muzeum Ikon w Supraślu, będące oddziałem Muzeum Podlaskiego, mieści się w zabytkowym budynku dawnego Pałacu Archimandrytów przy monasterze supraskim. To miejsce o wyjątkowej atmosferze, gdzie historia prawosławia na Podlasiu splata się z mistycznym pięknem ikonopisarstwa. Kolekcja liczy ponad 1200 ikon, co czyni ją jedną z najbogatszych w Polsce. Najstarsze eksponaty pochodzą z XVI wieku i reprezentują różne szkoły pisania ikon – od nowogrodzkiej po moskiewską.

Wśród najcenniejszych obiektów znajduje się ikona Matki Boskiej Supraskiej z XVII wieku, otoczona lokalnym kultem. Według podania, ikona ta uratowała monaster przed zniszczeniem podczas potopu szwedzkiego, gdy najeźdźcy, ujrzawszy bijący od niej blask, odstąpili od oblężenia. Innym unikatowym eksponatem jest ikona Chrystusa Pantokratora z XVI wieku, która przetrwała pożar cerkwi w 1944 roku – miejscowi wierzą, że posiada ona cudowne właściwości ochronne.

Muzeum oferuje również warsztaty pisania ikon, podczas których można poznać tradycyjne techniki i symbolikę tego sakralnego rzemiosła. Proces tworzenia ikony jest otoczony duchową aurą – według tradycji, ikonopisarz przed przystąpieniem do pracy powinien oczyścić się poprzez post i modlitwę, a same pigmenty często przygotowywane są z naturalnych składników według receptur przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

Zupełnie inny wymiar podlaskiej historii prezentuje Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku, otwarte w 2021 roku. To nowoczesna placówka poświęcona tragicznym losom Polaków i innych narodowości deportowanych na Sybir. Muzeum mieści się w dawnych wojskowych magazynach przy ulicy Węglowej, skąd podczas II wojny światowej odchodziły transporty z zesłańcami – symboliczne miejsce pamięci stało się przestrzenią ekspozycyjną.

Wystawa stała zajmuje ponad 2000 m² i prowadzi zwiedzających przez dramatyczne etapy zsyłek – od carskich po sowieckie. Szczególnie poruszające są autentyczne relacje świadków, prezentowane w formie nagrań audio i wideo. Jednym z najbardziej przejmujących eksponatów jest oryginalny wagon deportacyjny, którym wywożono ludzi na Wschód. Zwiedzający mogą wejść do jego wnętrza i przez moment poczuć, w jakich warunkach podróżowali zesłańcy.

Muzeum przechowuje również osobiste pamiątki Sybiraków – listy pisane na korze brzozowej, prowizoryczne kalendarze robione z kawałków materiału, na których więźniowie zaznaczali upływające dni, czy ręcznie wykonane różańce z chleba. Każdy z tych przedmiotów opowiada osobistą historię cierpienia i nadziei. Według wspomnień ocalałych, to właśnie wiara i drobne przedmioty przypominające o domu pozwalały przetrwać najcięższe chwile na zesłaniu.

Muzeum Historyczne, kolejny oddział Muzeum Podlaskiego, mieści się w zabytkowej kamienicy przy ulicy Warszawskiej. Ekspozycja koncentruje się na dziejach Białegostoku od momentu nadania praw miejskich w 1692 roku po czasy współczesne. Szczególnie interesująca jest wystawa poświęcona wielokulturowemu charakterowi miasta, gdzie przez wieki współżyli Polacy, Żydzi, Białorusini, Rosjanie, Niemcy i Tatarzy. Zachowane zostały unikatowe fotografie przedwojennego Białegostoku, w tym nieistniejącej już Wielkiej Synagogi, która była jedną z największych w Europie.

Pałac Branickich, nazywany często 'Wersalem Północy', to jeden z najwspanialszych zabytków barokowych w Polsce i siedziba muzealnej ekspozycji. Historia tego miejsca sięga XVI wieku, kiedy to ród Wiesiołowskich wzniósł tu pierwszą rezydencję. Jednak to za czasów Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego, pałac przeżył okres największej świetności. Według podań, Branicki był tak dumny ze swojej rezydencji, że kazał wybić specjalne medale z jej wizerunkiem, które rozdawał zagranicznym gościom.

Wnętrza pałacowe kryją wiele skarbów, w tym zachowane oryginalne elementy wystroju z XVIII wieku. Szczególnie imponująca jest Aula Magna z plafonem przedstawiającym apoteozę rodu Branickich oraz Sala Balowa z kryształowymi lustrami. Ciekawostką jest ukryty system luster w niektórych pomieszczeniach, który pozwalał gospodarzom dyskretnie obserwować gości – był to swoisty system bezpieczeństwa tamtych czasów.

Z pałacem wiąże się legenda o ukrytym skarbie Branickich. Podobno podczas wojen napoleońskich hetmanowa Izabela Branicka kazała zamurować w piwnicach część rodowych kosztowności, a robotnicy wykonujący tę pracę zostali następnie wysłani na front, skąd nigdy nie wrócili. Do dziś krążą opowieści o poszukiwaczach skarbów, którzy w nocy próbują odnaleźć legendarną fortunę.

Ogrody pałacowe, zrekonstruowane według XVIII-wiecznych planów, stanowią przykład francuskiej sztuki ogrodowej. Szczególnie urokliwy jest Pawilon pod Orłem oraz barokowe fontanny. Według lokalnej tradycji, wrzucenie monety do głównej fontanny zapewnia powrót do Białegostoku.

Warto zauważyć, jak podlaskie muzea ewoluują, łącząc tradycję z nowoczesnością. Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej regularnie wzbogaca swoją ofertę o interaktywne warsztaty, podczas których można nauczyć się tradycyjnych rzemiosł – od tkactwa po wyrób sera. Muzeum Pamięci Sybiru wykorzystuje najnowocześniejsze technologie multimedialne, by opowiedzieć tragiczną historię zesłań w sposób angażujący młodsze pokolenia.

Porównując ofertę podlaskich muzeów, warto zwrócić uwagę na ich różnorodność tematyczną i cenową. Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej oferuje rozległą przestrzeń skansenu i liczne wydarzenia sezonowe w przystępnej cenie, co czyni je idealnym dla rodzin z dziećmi. Muzeum Ikon w Supraślu, choć mniejsze, zapewnia głębokie duchowe przeżycie i możliwość uczestnictwa w warsztatach ikonopisarstwa – ceny są umiarkowane, a atmosfera miejsca bezcenna. Muzeum Pamięci Sybiru, jako najnowocześniejsza placówka, oferuje multimedialne doświadczenie za cenę nieco wyższą, ale adekwatną do jakości ekspozycji.

Pod względem dostępności, muzea w Białymstoku są łatwo osiągalne, podczas gdy do Supraśla czy Wasilkowa trzeba dojechać z centrum miasta. Rekompensują to jednak unikatowe walory tych miejsc – cisza, bliskość natury i autentyczny klimat.

Podlaskie muzea różnią się również pod względem czasu potrzebnego na zwiedzanie. Skansen w Wasilkowie wymaga przynajmniej połowy dnia, by w pełni docenić rozległą ekspozycję plenerową. Muzeum Ikon można zwiedzić w 1-2 godziny, ale prawdziwi miłośnicy sztuki sakralnej spędzają tam znacznie więcej czasu, kontemplując mistyczne piękno eksponatów. Muzeum Pamięci Sybiru, ze względu na emocjonalny ciężar ekspozycji, najlepiej zwiedzać bez pośpiechu, poświęcając około 3 godzin na pełne doświadczenie.

Niezależnie od wybranej trasy, podlaski maraton kulturowy to podróż przez fascynującą historię regionu, gdzie tradycja splata się z nowoczesnością, a wielokulturowość stanowi największe bogactwo. Każde z muzeów opowiada inny fragment tej samej historii – historii Podlasia, regionu na styku kultur, religii i narodów.